Yeni tip koronavirüs (covid-19) nedeniyle yaşanan ve dünya iktisadında neredeyse son yüzyılda görülen en büyük krizin tesirleri dört yıllın akabinde fakat atlatılabiliyor.
İlk Covid-19 olayının 2019 sonunda Çin’in Vuhan kentinde tespit edilmesi ve buradan süratle dünya çapında yayılmasının akabinde birçok ülke, vatandaşlarını korumak için evvel hudutlarını kapattı, akabinde da içeride çeşitli kısıtlayıcı önlemler hayata geçirdi.
Dünya iktisadı, 2020’nin birinci aylarından itibaren Covid-19’a karşı alınan çeşitli tedbirler nedeniyle durma noktasına gelirken, başta sıhhat olmak üzere besin, tarım ve ulaşım üzere krizle çabada kritik olarak belirlenen birtakım bölümler dışında ekonomik faaliyete büyük ölçüde orta verilmişti.
Salgın nedeniyle üretimin ve hayat akışının önemli biçimde durması global iktisat ve ticareti aksatırken, ülkeler halk sıhhati odaklı siyasetlere ağırlaşarak vatandaşlarını konutlarına kapattı.
Salgınının neden olduğu üretim ve istihdam kaybı ile fiyat sıkıntılarını gidermek üzere uygulanan siyasetlerin finansmanı da önemli boyutlara ulaştı.
Kamu finansmanı ve mali imkanları daha güçlü olan ülkeler çeşitli destekleyici siyasetlerle halkını bir ölçüde krizden mali olarak koruma edebilirken daha zayıf ve kırılgan ülkeler krizi derinden hissetti.
ULUSAL ÇIKARLAR ÖN PLANDA KALDI
Covid-19 uzun yıllar boyunca öne çıkarılan ticarette global yaklaşımları geri plana itti.
Normalde birlikte hareket eden pek çok ülke, kriz halinde ulusal çıkarlara ve bencil davranışlara yönelirken ticarette müdafaacı rüzgarlar tartı kazandı.
Salgının neden olduğu ekonomik sakinlikten nasıl çıkılacağı konusunda dünya çapında ortak yahut benzeri bir tavır belirlenememesi ve ekonomik faaliyetlere geniş ölçüde orta verilmesi ile bilhassa ekonomileri daha hassas ve kırılgan olan ülkeler daha da zayıfladı.
Uygulanan katı kapanma ve karantina kuralları sayesinde ülkelerde hadiselerin azalması ve can kayıplarında düşüş görülmesine karşın ülkelerin ekonomik krizin tesirini aşabilmek için tekrar olağan hayata dönmeye çalışmaları, yeni dalgalar ve varyantlar ortaya çıkmasıyla tekraren sekteye uğradı.
Daha evvel de yavaşlama periyotları yaşanmasına karşın dünya iktisadında bu düzeyde bir “tamamen durma” noktasına gelinmemişti.
DÜNYA İKTİSADI KÜÇÜLDÜ
Dünya Bankası (DB) datalarına nazaran, salgın evvelki devir olan 2019 yılında dünya iktisadı yüzde 2,6 büyürken, 2020 yılında global iktisat yüzde 3,1 küçüldü.
Bu ölçüde bir küçülmeyle dünyada yaşanmış en büyük ekonomik kriz olan 1929’daki Büyük Buhran’dan beri karşılaşılmamıştı.
Salgının tesirinin hafiflemesi ve düşük baz tesiriyle 2021 yılında dünya genelinde yüzde 6 büyüme gerçekleşirken 2022’de bu oran yüzde 3,1 düzeyinde duruldu. Bu yıl için ise ekonomik büyüme beklentisi yüzde 2,7 düzeyinde öngörülüyor.
İŞSİZLİK YÜKSELDİ
Salgın, dünya çapında işsizliğin de artmasına neden oldu. Birleşmiş Milletler (BM) datalarına nazaran, bilhassa genç ve bayan istihdam oranı süratle artarken 2020 yılında dünya genelinde işsizlik oranı bir evvelki yıla kıyasla yüzde 1,36 artarak yüzde 6,9 düzeyine ulaştı.
Sadece salgının birinci devri olan 2020 yılında dünyadaki işsiz sayısı 33 milyon artarak 220 milyonu gördü.
Küresel işsizlik 2021’de yüzde 6,2’ye ve 2022’de de yüzde 5,77’ye inerken, bu periyotta de salgın öncesindeki 2019 yılının üzerinde seyretti.
KÜRESEL TİCARET GERİLEDİ
Salgın global ticareti de çok olumsuz etkiledi. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) datalarına nazaran, global mal ve eser ticareti 2020’de yüzde 9 azalırken bu ölçüde bir gerileme dataların kurum tarafından toplandığı periyotta hiç belirlenmemişti.
AA muhabirinin derlediği bilgilere nazaran, 2019’da 19 trilyon dolar düzeyinde olan global mal ihracatı 2020’de 17,6 trilyon dolara indi. 2021’de toplam mal ve eser ihracatı 22,3 trilyon dolara, 2022’de de 24,9 trilyon dolara yükseldi.
Covid-19, tedarik zincirlerinde kesintilere neden olurken, mal kıtlığına ve daha yüksek fiyatlara yol açtı. Covid-19 kaynaklı tedarik zinciri problemleri, tüketici fiyatlarını artırırken birtakım eserlerin bulunmasını da zorlaştırdı. Bu durum enflasyondaki artışta öncü bir rol oynadı.
Salgınla bilhassa Asya ülkelerinde üretimlerde gecikmeler yaşanırken deniz yoluyla taşınan eserlerin nakliyesinde problemler kelam konusu oldu. Bununla navlun fiyatları da tepe yaptı. Bu nedenle bilhassa uzun uzaklıklardan taşınacak eserlerin maliyetleri süratle artarken tedarik gecikmeleri de değerli bir sorun olarak ortaya çıktı.
Covid-19 ile aksayan global ticarette salgının hafiflemesi ve ekonomik toparlanmayla yeni sıkıntılar barizleşti.
Ekonomilerin açılması ile artan talep karşısında bilhassa Asya ülkeleri odaklı üretim ve tedarik zincirlerinde kesintiler ve sıkıntılar yaşanmaya başladı.
Uzun aralardaki nakliyecilik maliyetlerinin katlanarak artması nedeniyle pek çok yabancı milletlerarası firma açısından Türkiye üzere daha yakın, istikrarlı ve stratejik ülkeyi yatırım ve üretim açısından cazibeli hale getirdi.
Salgın ve sonrasındaki periyotta Türkiye, lojistik altyapısı ve üretim imkanları ile mobilya, dokuma, ilaç ve paketleme üzere alanlarda faaliyet gösteren pek çok memleketler arası şirketin dikkatini çekerken, Batılı firmalar Türkiye’ye yatırım planlarına sürat verdi.
HAVACILIK VE TURİZM CAN ÇEKİŞTİ
Covid-19’la sonların kapatılması ve seyahat yasağı üzere kısıtlayıcı önlemler başta ulaşım ve turistik konaklama olmak üzere hizmet bölümünü eşi gibisi görülmemiş bir krize soktu.
Zorunlu olmayan seyahatlerin yasaklanması ile hava seyahatlerine olan talep değerli ölçüde azaldı. Salgın nedeniyle hava trafiği durma noktasına gelirken birtakım bölgelerde uçuşlar neredeyse salgın öncesine kıyasla yüzde 90 geriledi.
Sermaye yoğunluğu çok yüksek olan, nakit akışının ve devamlı faaliyetin kritik kıymete sahip olduğu havacılıkta uçakların durması kesimin “ölümü” olarak nitelendirildi.
Pek çok ülke, hava yollarını salgının neden olduğu kriz sürecinden kurtarmaya çabaladı.
Havacılık dalı fakat 2023’te salgın öncesi sefer ve yolcu düzeylerini tekrar yakalayabildi.
Turizm kesiminin kendine gelmesi ve krizi atlatabilmesi de 4 yılı buldu. Covid-19 nedeniyle uygulanan kısıtlamaların kapanma noktasına getirdiği konaklama ve turistik işletmeler fakat evreli biçimde toparlanırken, müşteri sayıları salgın öncesi düzeylere lakin 2023’te tekrar ulaşabildi.
GIDANIN STRATEJİK ÖNEMİ
Covid-19 ve yürürlüğe giren çeşitli önlemler besin güvenliği ile tarımın stratejik değerinin tekrar dikkati çekmesini sağladı.
Salgın, global tarım bölümü açısından da kıymetli sonuçlar doğurdu. Covid-19, tarım ve hayvancılığın ekonomiler için ne derece kritik olduğunu bir sefer daha ortaya koydu.
Pek çok ülkede yürürlüğe giren kısıtlamalar nedeniyle vatandaşlar marketlere akın ederken, beşerler, makarna, pirinç, un ile çeşitli bakliyat ve konserve eserleri satın almak için birbiriyle yarıştı. Salgın nedeniyle bu jenerasyon birinci sefer marketlerde boş raflarla karşılaşmak durumunda kaldı.
Covid-19’un başından itibaren ziraî üretim ve besin zincirindeki bütün ögeler kritik bölümler olarak sıralanırken bunların faaliyetlerini en az kesintiyle sürdürebilmelerine imkan sağlandı. Besin sevkiyatının aksamaması için de çok sayıda önlem ve müsaade yürürlüğe kondu.
Salgın periyodunda kimi ülkeler kendilerini muhtemel kıtlık riskinden korumak için ziraî eser ve besin ihracatına çeşitli sınırlamalar getirmeye de başladı. Bu durum global ticarette besin ve tarıma yönelik kısıtlamalara karşı yeni stratejiler belirlenmesi gerekliliğini ortaya çıkardı.
